پرتودرمانی سرطان پروستات | رادیوتراپی پروستات چیست؟ (بخش اول)
در رادیوتراپی سرطان پروستات از پرتوها یا ذرات پر انرژی برای از بین بردن سلول های سرطانی استفاده می شود.
بسته به مرحله سرطان پروستات و سایر عوامل، ممکن است از پرتودرمانی به شکل های زیر استفاده شود:
- به عنوان درمان اصلی و قطعی و تنها درمان، برای سرطانی که هنوز فقط در غده پروستات است. نتایج درمان سرطان پروستات با رادیوتراپی، در مردان مبتلا به این نوع سرطان ها مشابه مردانی است که با جراحی (پروستاتکتومی رادیکال) درمان می شوند.
- به عنوان درمان اصلی و قطعی همراه با هورمون درمانی، برای سرطان هایی که به خارج از غده پروستات و در بافت های مجاور رشد کرده اند.
- به عنوان درمان کمکی بعد از جراحی، در مواردی که سرطان به طور کامل توسط جراحی برداشته نشده باشد یا بعد از جراحی عود کرده باشد.
- به عنوان درمان تسکینی، زمانی که سرطان پیشرفته باشد. در این موارد رادیوتراپی میتواند سبب پیشگیری و تسکین علائم یا افزایش کنترل سرطان تا حداکثر زمان ممکن شود.
انواع پرتو درمانی برای سرطان پروستات
انواع اصلی پرتودرمانی مورد استفاده برای سرطان پروستات عبارتند از:
- پرتودرمانی خارجی
- براکی تراپی (پرتودرمانی داخلی)
- رادیو داروی سرطان پروستات (داروهای حاوی اشعه که به بدن تزریق می شوند)
الف) پرتودرمانی خارجی (EBRT: External Beam Radiation Therapy)
در EBRT پروستات، پرتوها از دستگاهی خارج از بدن بر روی غده پروستات متمرکز می شود. این نوع پرتو را می توان برای درمان سرطان های مرحله اولیه یا کمک به تسکین علائمی مانند استخوان درد در صورتی که سرطان به ناحیه خاصی از استخوان گسترش یافته باشد، استفاده کرد.
بسته به علت پرتودرمانی، معمولاً 5 روز در هفته برای درمان در یک مرکز سرپایی به مدت حداقل چند هفته، مراجعه خواهید داشت. جلسات پرتودرمانی بسیار شبیه گرفتن عکس اشعه ایکس است، با این تفاوت که تابش آن قوی تر از اشعه ایکس است. این روش معمولاً بدون درد است و هر جلسه فقط چند دقیقه طول می کشد.
1) EBRT با روش پرتودرمانی کانفورمال سه بعدی (D-CRT: 3D-Conformal Radiation Therapy3)
در D-CRT3 از رایانه های ویژه ای برای ترسیم موقعیت پروستات شما استفاده می شود. سپس پرتوهای اشعه شکل می گیرند و از چندین جهت به سمت پروستات نشانه می روند.
2) EBRT با روش پرتودرمانی با شدت تعدیل شده (IMRT: Intensity Modulated Radiation Therapy)
در تکنیک های جدیدتر EBRT اشعه با دقت بیشتری روی تومور متمرکز می شود. این امر به پزشکان اجازه می دهد تا دوزهای بالاتری از اشعه را به تومور بدهند و در عین حال میزان قرار گرفتن بافت های سالم مجاور را کاهش دهند.
IMRT، شکل پیشرفته تر درمان D-CRT3 و رایج ترین نوع پرتودرمانی خارجی برای درمان سرطان پروستات است. این دستگاه از یک ماشین کامپیوتری استفاده می کند که در حین ارسال پرتو در اطراف بیمار حرکت می کند. همراه با شکل دادن به پرتوها و هدف قرار دادن آنها به سمت پروستات از چندین زاویه، می توان شدت (قدرت) پرتوها را تنظیم کرد تا دوزهای تابش به بافت های طبیعی مجاور را محدود کند. این امر به پزشکان اجازه می دهد تا دوز پرتوهای بالاتری را به سرطان برسانند.
برخی از ماشین های رادیوتراپی جدیدتر دارای اسکنرهای تصویربرداری هستند. این پیشرفت که به عنوان پرتودرمانی هدایت شده با تصویر (IGRT: Image Guided Radiation Therapy) شناخته می شود، به پزشک اجازه می دهد تا درست قبل از پرتودهی، از پروستات عکس بگیرد تا تنظیمات جزئی در هدف گیری را انجام دهد. به نظر می رسد که این امر به تجویز هرچه دقیقتر اشعه کمک می کند و منجر به عوارض جانبی کمتری می شود.
نوعی از IMRT رادیوتراپی چرخشی با تعدیل دوز سه بعدی (حجمی)(Volumetric Modulated Arc Therapy=VMAT) نامیده می شود. در این روش از دستگاهی استفاده می شود که با چرخش در اطراف بدن، تابش را به سرعت ارسال می کند. این امر اجازه می دهد تا هر درمان فقط در طی چند دقیقه انجام شود. مدت زمان درمان با این روش کوتاهتر بوده و برای بیمار راحتتر است و به شکل تئوری می تواند دقیقتر از IMRT باشد. نام دیگر این روش Rapid Arc (درمان چرخشی سریع) می باشد.
3) پرتودرمانی استریوتاکتیک ( Stereotactic Body Radiation Therapy=SBRT )
این تکنیک از تکنیک های هدایت شده تصویری (IGRT) پیشرفته برای رساندن دوزهای بسیار بالاتر تابش به یک ناحیه مشخص مانند پروستات استفاده می کند. لذا کل دوره درمان بسیار کوتاهتر بوده و درمان تنها در چند روز انجام می شود.
SBRT اغلب با نام ماشین هایی که تابش را ارسال می کنند، مانند گاما نایف، سایبرنایف و لیناک (LINAC) شناخته می شود.
مزیت اصلی SBRT نسبت به IMRT این است که طول دوره درمان کمتر است (روزها به جای هفته ها)، و شما مجبور نیستید چندین هفته جهت رفت و آمد به مرکز رادیوتراپی زمان بگذارید. این روش اگر بسیار دقیق انجام شود نویدبخش بهترین درمان برای کانسر پروستات است.
4) پرتودرمانی پروتون بیم تراپی
در پروتون بیم تراپی، از اشعه پروتون به جای اشعه ایکس برای متمرکز شدن روی سرطان استفاده می شود. برخلاف پرتوهای ایکس که هم قبل و هم بعد از برخورد با هدف انرژی خود را آزاد می کنند، پروتون ها انرژی شان را تنها پس از طی مسافت معینی آزاد می کنند. این بدان معناست که تابش پرتو پروتون در تئوری می تواند پرتوهای بیشتری را به پروستات برساند در حالی که آسیب کمتری به بافت های طبیعی مجاور وارد می کند. تابش پرتو پروتون را می توان با تکنیک هایی مشابه D-CRT3 و IMRT انجام داد.
اگرچه پروتون بیم تراپی ممکن است موثرتر از استفاده از اشعه ایکس باشد، اما مطالعات تاکنون نشان نداده اند که آیا این امر صحت دارد یا خیر. در حال حاضر، پروتون بیم تراپی به طور گسترده در دسترس نیست. ماشین های مورد نیاز برای ساخت پروتون ها و هزینه درمان بسیار گران هستند و در بسیاری از مراکز دنیا در دسترس نیستند.
عوارض رادیوتراپی پروستات به روش EBRT
برخی از عوارض جانبی EBRT مانند عوارض جراحی هستند، در حالی که برخی دیگر متفاوت هستند.
مشکلات روده: اشعه می تواند انتهای روده را تحریک کند و باعث ایجاد وضعیتی به نام پروکتیت پرتویی (التهاب انتهای روده) شود. این وضعیت می تواند منجر به اسهال، گاهی همراه با خون در مدفوع شود. بیشتر این مشکلات با گذشت زمان از بین می روند، اما در موارد نادر عملکرد طبیعی روده باز نمی گردد. برای کمک به کاهش مشکلات روده، ممکن است به شما گفته شود که رژیم غذایی خاصی را در طول پرتودرمانی دنبال کنید تا به محدود کردن حرکات روده در طول درمان کمک کند. گاهی اوقات قبل از درمان یک ژل مخصوص یا یک وسیله بالون مانند، بین رکتوم و پروستات قرار داده می شود تا بعنوان فاصله دهنده عمل کند و میزان تشعشعات وارده به انتهای روده را کاهش دهد.
مشکلات ادراری: اشعه می تواند مثانه را تحریک کرده و منجر به حالتی به نام سیستیت پرتویی شود. ممکن است نیاز به دفع بیشتر ادرار داشته باشید، در حین ادرار کردن احساس سوزش داشته باشید و یا خون در ادرار خود ببینید. البته مشکلات ادراری معمولاً با گذشت زمان بهبود می یابند.
برخی از مردان پس از درمان دچار بی اختیاری ادرار می شوند. انواع مختلفی از بی اختیاری وجود دارد. به طور کلی، مقدار بروز این عارضه جانبی به دنبال پرتودرمانی نسبت به جراحی کمتر است. شیوع این عارضه زیاد نیست.
به ندرت ممکن است، مجرای ادرار تنگ شود. این وضعیت ممکن است نیاز به درمان بیشتر برای باز کردن مجدد آن داشته باشد.
مشکلات نعوظ، از جمله ناتوانی جنسی: پس از چند سال بعد از رادیو تراپی پروستات، میزان ناتوانی جنسی تقریباً مشابه این وضعیت پس از جراحی است. مشکلات نعوظ معمولاً بلافاصله پس از پرتودرمانی رخ نمی دهد و به تدریج در طول زمان ایجاد می شود. این وضعیت در جراحی متفاوت است، چرا که ناتوانی جنسی بعد از جراحی بلافاصله رخ می دهد.
هر چه سن شما بیشتر باشد، احتمال اینکه مشکل نعوظ ایجاد شود بیشتر است. مشکلات نعوظ را اغلب می توان با درمان هایی از جمله داروها برطرف کرد.
احساس خستگی: پرتو درمانی پروستات می تواند منجر به خستگی مفرط شود که ممکن است تا چند هفته طول بکشد.
لنف ادم: غدد لنفاوی به طور معمول راهی برای بازگشت مایعات به قلب از تمام نواحی بدن فراهم می کنند. اگر غدد لنفاوی اطراف پروستات در اثر تشعشع آسیب ببینند، مایعات می تواند به مرور زمان در پاها یا ناحیه تناسلی تجمع یافته و باعث تورم و درد شود. لنف ادم معمولاً با فیزیوتراپی قابل درمان است.
ب) براکی تراپی (پرتودرمانی داخلی)
در براکی تراپی از “دانه های” کوچک رادیواکتیو استفاده می شود که هر کدام به اندازه یک دانه برنج است. این دانه ها مستقیماً در پروستات قرار می گیرند.
- براکی تراپی به تنهایی، اغلب فقط در مردان مبتلا به سرطان پروستات در مراحل اولیه که رشد نسبتاً کندی دارد (گرید پایین) استفاده می شود.
- گاهی اوقات براکی تراپی همراه با رادیوتراپی خارجی گزینه ای برای مردانی است که در معرض خطر بیشتری برای رشد سرطان در خارج از پروستات هستند.
استفاده از براکی تراپی برای درمان سرطان پروستات چندان معمول نیست. برای مردانی که رزکسیون پروستات از طریق مجرای ادراری (Trans-Urethral Resection of Prostate=TURP) انجام داده اند یا برای کسانی که از قبل مشکلات ادراری دارند، خطر عوارض جانبی ادراری به دنبال براکی تراپی ممکن است بیشتر باشد. براکی تراپی ممکن است در مردانی که غدد پروستات بزرگ دارند به خوبی عمل نکند زیرا ممکن است موجب شود دانه ها در مکان های صحیح خود قرار نگیرند.
تست های تصویربرداری مانند سونوگرافی از طریق انتهای روده، سی تی اسکن یا MRI برای کمک به قرار دادن دانه های رادیواکتیو استفاده می شود. برنامه های کامپیوتری ویژه، دوز دقیق تابش مورد نیاز را محاسبه می کنند.
