سوالات رایج پرتو درمانی

شیمی درمانی روشی است که از داروهای مختلف ضد سرطان، به شکل قرص یا تزریق برای درمان بیماری سرطان استفاده می کند. داروهای مورد استفاده در این روش در سرتاسر بدن پخش می شوند و اغلب هم انجام آن توسط یک انکولوژیست دارویی یا متخصص شیمی درمانی صورت می گیرد. این درحالی است که پرتو درمانی یا رادیوتراپی، روشی درمانی است که از تاباندن پرتوها و اشعه های متراکم، با دوز بالا برای از بین بردن سلول های سرطان استفاده می کند. اشعه های پرتو درمانی بسیار متمرکز هستند و فقط روی یک ناحیه از بدن می تابند. از همین رو رادیوتراپی، درمانی بسیار موضعی است.

عوارض پرتو درمانی برای هر بیمار، با بیمار دیگر تفاوت می کند. شما ممکن است هیچ عارضه جانبی را در اثر پرتو درمانی تجربه نکنید، یا عوارض سبکی را در حین فرآیند درمان تجربه کنید. البته برخی از افراد هم هستند که عوارض جدی را تجربه می کنند. عوارضی که هر فرد در اثر این درمان تجربه می کند به دوز اشعه های رادیوتراپی، و ناحیه ای که درمان روی آن انجام می شود بستگی دارد. وضعیت عمومی بدن بیمار هم می تواند روی واکنش او به پرتو درمانی تأثیرگذار باشد.

بی حالی، احساس خستگی و کاهش انرژی رایج ترین علائمی هستند که اغلب بیماران تحت پرتو درمانی از آنها شکایت دارند. علت اصلی بروز بی حالی در اثر پرتو درمانی هنوز مشخص نیست. این اتفاق ممکن است بر اثر خود بیماری یا روند درمان باشد. همچنین ممکن است ناشی از کم خونی بیمار، کم خوابی، درد یا بی اشتهایی او باشد.

به عنوان یک قاعده کلی، ناحیه ای که تحت پرتو درمانی قرار می گیرد نباید تا چند سال زیر تابش مستقیم اشعه آفتاب قرار بگیرد. استفاده از کرم های ضد آفتاب در ناحیه درمان شده معمولا زیاد توصیه می شود. اما به یاد داشته باشید که در حین انجام پرتو درمانی نباید از کرم ضد آفتاب روی ناحیه تحت درمان استفاده کنید.

ممکن است در طول جلسات پرتو درمانی متوجه قرمزی و التهاب پوست ناحیه تحت درمان شوید. به گونه ای که انگار این ناحیه آفتاب سوخته شده است. بعد از چند هفته، ممکن است پوست شما در اثر پرتو درمانی بسیار خشک شود. به همین علت بهتر است از پزشک متخصص خود بخواهید که راهکارهایی برای تسکین خارش و نارحتی های پوستی حاصل از رادیوتراپی به شما معرفی کند. این نکته را هم به یاد داشته باشید که بدون هماهنگی با پزشک از کرم های پوستی استفاده نکنید.

در برخی از موارد، پرتو درمانی می تواند موجب کاهش شمار گلوبول های سفید و پلاکت های خون شود. این گلوبول ها به طور عادی با عفونت ها مبارزه می کنند و از خونریزی جلوگیری می نمایند. چنانچه بخش های بزرگی از سلول های مغز استخوانی فعال تحت درمان قرار بگیرند، ممکن است شمار گلوبول های قرمز خون فرد هم کاهش پیدا کند. چنانه آزمایش خون نشان دهنده وجود چنین عوارضی باشد، پزشک به احتمال زیاد روند درمان را متوقف می کند تا خون به وضعیت نرمال بازگردد. علاوه بر این پزشک متخصص به طور مرتب وضعیت خون را مورد بررسی قرار می دهد تا از ایمنی درمان اطمینان حاصل کند.

برخی از پرتو درمانی ها موجب بی اشتهایی می شوند و در روند خورد و خوراک، هضم و جذب غذای بدن تداخل ایجاد می کنند. از همین رو تلاش کنید که تا جای ممکن است مواد غذایی مقوی بخورید تا بتوانید به بافت های آسیب دیده، برای ترمیم خود کمک کنید. کم کردن هفته ای دو تا سه کیلو وزن در طول جلسات پرتو درمانی اتفاق نادری نیست، هرچند بیمار باید تمام تلاش خودش را بکند تا وزنش را ثابت نگه دارد.

بین 40 تا 60 درصد سرطانها، جهت درمان به رادیوتراپی نیاز دارند. در بعضی از سرطانها، رادیوتراپی تنها درمانی است که به آن نیاز داریم مثل سرطان پروستات، نازوفارنکس، مقعد، لنفوم معده و … و جهت درمان برخی دیگر از سرطانها، از رادیوتراپی در کنار جراحی و شیمی درمانی استفاده می کنیم مثل سرطان پستان، مری، روده و … و در بعضی موارد هم رادیوتراپی سبب رفع درد استخوان ها و یا درمان متاستاز مغز و … می شود.

تاثیر پرتودرمانی روی خود تومور، معمولا از شیمی درمانی بیشتر است چون روی بافت سرطانی متمرکز شده و آن را با قدرت بیشتری از بین می برد. همچنین پرتودرمانی برخلاف جراحی، یک درمان غیرتهاجمی non – invasine است. یعنی هیچ برش یا شکافی در بدن بیمار و یا تومور، با تیغ جراحی ایجاد نمی شود. البته پرتودرمانی جهت تاثیر بیشتر و عوارض کمتر باید توسط پزشک حاذق و دستگاههای مجهز انجام شود.

جهت جلوگیری از ایجاد عوارض جانبی پرتودرمانی باید به نکات زیر توجه کرد:

الف/ تیم پزشکی باید از تکنیک های روز دنیا جهت پرتودرمانی اطلاع داشته باشد.

ب/ تیم پزشکی باید برای درمان بیمار وقت بگذارد و بافتهای هدف (بافت مبتلا به سرطان) و بافتهای سالم را تفکیک کند تا اشعه روی بافت هدف متمرکز شود.

ج/ یک تیم فیزیک پزشکی حاذق باید پلن درمان را آماده کند.

د/ تیم پزشکی باید پلن آماده شده را بادقت بررسی کرده و با استانداردهای بین المللی تطابق دهد.

ه/ یک تیم تکنسین های کار بلد (RTT) باید نقشه آماده شده درمان را روی تخت درمان پیاده کند.

و/ یک دستگاه پیشرفته و مجهز که از سال ساخت آن خیلی نگذشته باشد لازم است تا عوارض به حداقل برسد.

ز/ پزشک باید مراقبت های لازم حین درمان را به خوبی  به بیمار آموزش دهد.

ابتدا روی تخت درمان قرار می گیرید و تکنسین های آموزش دیده، شما را مطابق نقشه درمان در محل مناسب قرار می دهند، سپس روی تخت بی حرکت می مانید و تکنسین ها از اتاق خارج شده و درمان انجام می شود. شما توسط دوربین هایی تحت مراقبت هستید و جای نگرانی نیست. پرتودرمانی درد ندارد و چیزی احساس نخواهید کرد. ممکن است قالب هایی برای شما تهیه شده باشد و روزهای درمان از آنها استفاده خواهد شد.

آماده سازی های قبل از پرتودرمانی ممکن است شامل یادگیری نحوه تنفس، رعایت رژیم غذایی خاص یا مصرف مایعات مطابق یک پروتوکل مشخص قبل از قرارگیری روی تخت درمان باشد که این موارد را تیم پزشک درمانگر قبل از درمان به شما آموزش خواهند داد.

از پزشک خود در مورد آمادگی های لازم حین انجام پرتودرمانی سوال کنید. مثلا ممکن است به آمادگی مثانه یا روده یا کنترل حرکات تنفسی در تمام جلسات درمان نیاز داشته باشید که این موارد باید به شما آموزش داده شود. روی تخت رادیوتراپی باید بی حرکت باشید لذا اگر درد دارید لزوم مصرف مسکن قبل ازجلسه درمان را از پزشک خود بپرسید.

ابتدا باید یک پزشک باسواد و دلسوز انتخاب کنید، چرا که مرکز رادیوتراپی معتبر، بدون پزشک حاذق چاره کار نیست. قطعا پزشک فوق شما را در بهترین مرکز تهران درمان خواهد کرد چون شما از ظرافت های لازم و نکات پشت پرده رادیوتراپی برای هر ارگان خاص اطلاع ندارید و تبلیغات مختلف ممکن است گمراه کننده باشد. یک مرکز معتبر باید مجهز به دستگاههای رادیوتراپی پیشرفته و بروز بوده و یک تیم فیزیک پزشکی قوی و کارشناسان رادیوتراپی کارکشته داشته باشد تا نهایتا بهترین درمان انجام بپذیرد.

 داشتن بیمه تکمیلی با پوشش بدون سقف، توصیه می شود. البته معمولا باید سه ماه از شروع بیمه تکمیلی گذشته باشد تا هزینه های درمان را پوشش دهند.

بله خوشبختانه اکثر درمانهای رادیوتراپی تحت پوشش بیمه های تکمیلی خوب هستند. البته برخی درمانهای خیلی پیشرفته هنوز در ایران تحت پوشش بیمه ها نیست که با مشاوره هایی که در حال انجام است امیدواریم در این زمینه گامهای خوبی برداشته شود.

حین انجام پرتودرمانی (وقتی اشعه در حال تابش هست) باید کاملا بی حرکت بمانید و بدن خود را منقبض نکنید و آرامش داشته باشید. برخی از نکات مربوط به رادیوتراپی های خاص را حتما پزشک درمانگر به شما توضیح خواهند داد مثلا بیمار مبتلا به کانسر حنجره حین درمان بهتر است عمل بلع انجام ندهد.

پرتودرمانی هم در مراحل اولیه و هم در مراحل انتهایی و هم در موارد عود سرطان می تواند کمک کننده باشد که بستگی به نوع سرطان، مرحله سرطان و سایر مشخصات بالینی و تاریخچه درمان بیمار دارد.

یک انکولوژیست حاذق (پزشک درمانگر سرطان) باید به موقع از پرتودرمانی که یکی از ارکان اصلی درمان سرطان است استفاده کند ولی خود بیمار هم بهتر است مشاوره با یکی از متخصصین رادیوانکولوژی = متخصص رادیوتراپی انکولوژی را مد نظر قرار دهد.

پرتودرمانی می تواند به تنهایی یا در کنار سایر روشهای درمانی کمک کننده باشد:

1. به شکل درمان قطعی (Definitive): در این حالت تنها درمان لازم برای سرطان، پرتودرمانی است مثل سرطان پروستات.
2. قبل از درمان جراحی ( Neo-Adjuvant ): در این حالت ابتدا رادیوتراپی و سپس جراحی انجام می شود. مثل سرطان رکتوم و مری و ابتدای معده (کاردیا). ممکن است شیمی درمانی و سایر درمانهای سیستمیک نیز مورد استفاده قرار گیرند.
3. بعد از جراحی ( Adjuvant): در این حالت پرتودرمانی بعد از جراحی انجام می شود مثل سرطان پستان. ممکن است شیمی درمانی و سایر درمانهای سیستمیک نیز مورد استفاده قرار گیرند.
4. بعنوان درمان تسکینی ( palliative): در این حالت پرتودرمانی می تواند سبب تسکین درد استخوان و یا سبب کنترل متاستاز مغزی و غیره شود.

معمولا عموم افراد اطلاع زیادی در مورد پرتودرمانی ندارند و حتی در دوره پزشکی عمومی نیز اشاره بسیار مختصری به این تخصص مهم می شود. لذا با آگاهی رسانی در فضای مجازی مرتبط، می توان دانش عمومی در حوزه پرتودرمانی را افزایش داد.

عقب افتاده ترین رشته تخصصی در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته پرتودرمانی است چرا که نحوه ایجاد اشعه و کنترل آن، به صورتی است که نیاز به پیچیده ترین تکنولوژی های پیشرفته دارد و هم اکنون (سال 1402) تکنولوژی ساخت این دستگاهها عمدتا محدود به ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی است. خوشبختانه در سالهای 1400 به بعد سری کاملی از دستگاه های کاملا پیشرفته وارد کشور شده و دکتر احسان کرباسی پیشگام استفاده صحیح از این دستگاه ها می باشد که نیاز به مطالعه فوق تخصصی دارد.

وجود تجهیزات پیشرفته پرتودرمانی منجر به کاهش عوارض پرتودرمانی و بهبود کیفیت زندگی بیمار می شود. حتی در موارد خاص، کاهش عوارض می تواند منجر به افزایش طول عمر بیمار هم بشود. مثلا اگر پرتودرمانی سرطان پروستات با دستگاههای پیشرفته انجام شود، دوز بیشتری از اشعه می توان تجویز کرد که این منجر به افزایش طول عمر بیمار می شود و یا در کانسر پستان، دستگاههای مجهزتر، اشعه کمتری به قلب بیمار می رسانند و این امر سبب کاهش مشکلات قلبی عروقی و سکته قلبی در اینده خواهد شد.

اطلاعات علمی در مورد پرتودرمانی معمولا در اختیار پزشکانی است که دائما علم خود را به روز می کنند و البته گاهی سایت های علمی معتبر و جامع نیز اطلاعات خبری خوبی ارائه می کنند اما باید توجه داشت تبلیغات در فضای مجازی در خیلی از موارد ممکن است منحرف کننده بوده و تناسبی با وضعیت بیمار نداشته باشد.

چندان توصیه نمی شود با سایر بیماران که تحت پرتودرمانی هستند صحبت کنید چون مرحله بیماری شما و دوز تجویزی و تعداد جلسات درمان شما می تواند با بیمار دیگری که به همان کانسر مبتلا است، متفاوت باشد. پروتکل های درمانی نیز می توانند یکسان نباشند و این تفاوت ها ممکن است منجر به آشفتگی بیماران شود.

بله معمولا بیماری که حال عمومی مناسبی دارد، حین و بعد از پرتودرمانی نیز می تواند به انجام امور روزانه خود بپردازد. هر چند هر کانسری نیاز به مراقبتهای خاصی دارد که باید لحاظ شود. مثلا بیمار کانسر پستان که رادیوتراپی می شود نباید استخر برود و به طور کلی مراقبت از پوست نباید فراموش شود.

استفاده از تکنیک های پیشرفته سبب کاهش عوارض و افزایش شانس علاج بیماری می شود. مثلا دستگاههای پیشرفته تر می توانند بافتهای سالم اطراف تومور را به شکل  بهتری حفظ کنند. همچنین با دستگاههای پیشرفته تر می توان تعداد جلسات درمان را کم کرد که این منجر به رفاه حال بیمار خواهد شد. مثلا در سال 1392 تعداد جلسات درمان پروستات 38 جلسه بود و هم اکنون با روشهای پیشرفته IMRT و توموتراپی می توان درمان را به 20 تا 30 جلسه کاهش داد و حتی ما توانسته ایم درمان را به 5 جلسه SBRT کاهش دهیم.

خیلی بستگی به ناحیه تحت درمان دارد مثلا اگر دهان و حلق تحت اشعه باشد حتما رژیم غذایی خیلی دقیق نیاز است و رادیوتراپی دستگاه گوارش نیز احتیاطات غذایی خاصی می طلبد، در حالیکه مثلا بیماری که  ناحیه دست یا پای وی تحت درمان است به رژیم غذایی سفت و سختی نیاز ندارد.

خوشبختانه پرتودرمانی چندان استرس زا نیست، البته توضیحات جامع تیم پزشک درمانگر تا حد زیادی به آرامش بیمار کمک می کند. مراکز پرتودرمانی بخش خصوصی، عموما نظم بهتر و ازدحام کمتری دارند و این موضوع نیز در کاهش استرس بسیار کمک کننده است.

هر جلسه از پرتودرمانی به خودی خود بسیار آسان است و تجربه ناخوشایندی نیست، درد ندارد، تزریق ندارد و زمان انجام آن شبیه CT اسکن معمولی (کمتر از MRI) است و رادیواکتیویته نیز ندارد (یعنی برای اطرافیان ضرر ندارد) اما با انجام چندین جلسه پرتودرمانی، برخی عوارض درمان، روی هم جمع می شوند (اثر تجمعی) و بیمار عوارض حاد رادیوتراپی را تجربه می کند که بستگی به محل درمان دارد مثلا یک بیمار کانسر رکتوم که رادیوتراپی می شود، اواخر سیر درمان (عموما جلسه 20 به بعد) تکرر مدفوع را تجربه می کند.

کیفیت زندگی بیمار علاوه بر عضوی که تحت درمان قرار دارد تحت الشعاع درایت پزشک درمانگر و تجهیزات دستگاه رادیوتراپی نیز می باشد. مثلا یک سوم از موارد لنفادم (تورم دست) بعد از درمان سرطان پستان، به دلیل رادیوتراپی می باشد که این عارضه، به دنبال یک پلن درمان دقیق تر و بهتر، کمتر خواهد بود.

خیر، حتی بیمارانی که یک سرطان مشخص با یک مرحله (استیج) مشخص دارند نیز ممکن است بطور یکسان تحت درمان قرار نگیرند چرا که عوامل خطر عود تومور در آنها می تواند متفاوت باشد. پس پرتودرمانی افراد مختلف که به یک نوع کانسر مبتلا هستند، هم با یکدیگر یکسان نخواهد بود.

خوشبختانه پرتودرمانی به هیچ وجه سبب توسعه سرطان نمی شود چون هیچ برشی در بدن ایجاد نمی شود که بخواهد سبب انتشار سلولهای سرطانی شود. از سوی دیگر در مواقع ضروری همزمان با رادیوتراپی می توان از شیمی درمانی نیز استفاده کرد که این امر نیز به پیشگیری از انتشار سلولهای سرطانی کمک می کند.

در پرتودرمانی های بسیار پیشرفته (استریوتاکتیک)، درمان می تواند به شکل یک روز در میان باشد. همچنین در موارد خاص و استثنایی، رادیوتراپی دو بار در روز انجام می شود، اما در سایر موارد (یعنی موارد معمول رادیوتراپی) درمان بشکل 5 روز در هفته (از شنبه تا چهارشنبه) و به مدت چند هفته انجام می پذیرد.

متاسفانه دستگاههای پرتودرمانی به دلیل تکنولوژی بسیار پیشرفته، قیمت بسیار بالایی دارند. همچنین سایز دستگاهها و فضاهای ملزوم، زیاد بوده و مساحت زیادی را اشغال می کند و به همین دلایل است که فقط بیمارستانهای بزرگ و سانترال، مجهز به دستگاههای پرتودرمانی هستند. ما همواره شما را در بهترین بیمارستانها یا کلینیک های انکولوژی درمان خواهیم کرد.

عموما نمی توان با تماس تلفنی در خصوص نوع پرتودرمانی و تعداد جلسات آن و یا هزینه درمان به نتیجه رسید. چرا که مدارک بیمار باید به دقت بررسی شده و مرحله بیماری و نواحی تحت درمان تعیین گردد. سپس تکنیک درمان و انرژی اشعه و تعداد جلسات درمان مشخص خواهد شد. حتی گاهی تا CD مربوط به تصاویر CT اسکن یا MRI بیمار بررسی نشود، نمی توان در خصوص درمان اظهار نظر کرد. یک رادیوتراپیست خوب باید تا حدی به دانش رادیولوژی نیز اشراف داشته باشد.